Umsögn Landssamtakanna Þroskahjálpar um drög að reglugerð um vinnumarkaðsúrræði

Umsögn Landssamtakanna Þroskahjálpar um drög að reglugerð um vinnumarkaðsúrræði

15. ágúst 2025

Landssamtökin Þroskahjálp vinna að réttinda- og hagsmunamálum fatlaðs fólks, með sérstaka áherslu á fólk með þroskahömlun og/eða skyldar fatlanir og einhverft fólk og fötluð börn og ungmenni. Samtökin byggja stefnu sína og starfsemi á samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks, barnasáttmála SÞ og öðrum fjölþjóðlegum mannréttindasamningum sem íslenska ríkið hefur skuldbundið sig til að framfylgja, sem og á heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna, sem hafa það meginmarkmið að skilja engan eftir. 

Samtökin gera alvarlegar athugasemdir við reglugerðardrögin, sem hér eru til umsagnar, m.t.t. aðstæðna, þarfa og réttinda fatlaðs fólks almennt og fólks með þroskahömlun og/eða skyldar fatlanir og einhverfs fólks sérstaklega. Samtökin vilja í því sambandi á þessu stigi sérstaklega benda á eftirfarandi atriði.

Í framhaldi að breytingunum á örorku- og endurhæfingarkerfinu, sem taka munu gildi 1. september nk. mun ráðast af einstaklingabundnum aðstæðum og þörfum hvort fatlaðir einstaklingar „fari á“ örorku eða hlutaörorku og er fatlað fólk því hvatt til þess að skoða sína stöðu og fara inn á reiknivél TR til að kanna hvað best hentar hverjum og einum.

Hlutaörorka á við þá einstaklinga sem metnir eru með 26 - 50% getu til virkni á vinnumarkaði og þar er frítekjumark vegna atvinnutekna kr. 250.000 kr. á mánuði.

III. kafli reglugerðardraganna hefur yfirskriftina Vinnumarkaðsúrræði atvinnuleitenda með skerta getu til virkni á vinnumarkaði. 11. gr. reglugerðardraganna sem er í þeim kafla hefur yfirskriftina Styrkur vegna ráðningar atvinnuleitanda sem á rétt á hlutaörorkulífeyri eða sjúkra- og endurhæfingargreiðslum. Þar segir í 2. mgr. að Vinnumálastofnun sé heimilt að greiða styrk til handa hlutaðeigandi atvinnurekanda sem nemur fjárhæð grunnatvinnuleysisbóta samkvæmt lögum um atvinnuleysistryggingar í allt að 12 mánuði og í 3. mgr. segir að heimilt sé „að framlengja samning skv. 2. mgr. ef nauðsynlegt er að veita atvinnuleitanda lengri tíma til þjálfunar að mati ráðgjafa Vinnumálastofnunar og er þá einungis heimilt að framlengja gildistíma samnings um sex mánuði að hámarki.“

Ef þessi ákvæði reglugerðardraganna öðlast gildi óbreytt er það mikil afturför hvað varða atvinnuöryggi fatlaðs fólks og þá sérstaklega fólks með þroskahömlun og / eða skyldar fatlanir og einhverfs fólk, sem hefur verið með vinnusamninga í gegnum Vinnumálastofnun (Atvinna með stuðningi). Um 1000 slíkir samningar eru nú í gildi á landinu öllu og hingað til hafa þeir samningar verið þannig að eingreiðsluhlutfallið er 75% fyrstu tvö árin og lækkar svo hlutfallið um 10% með 12 mánaða millibili þar til 25% lágmarks endurgreiðsluhlutfalli er náð.

Ef umrædd ákvæði öðlast gildi óbreytt mun fatlað fólk, sem ákveður að fara á hlutaörorku mögulega missa atvinnu sína í stórum stíl þar sem stjórnvöld munu ekki tryggja áframhaldandi styrk til atvinnurekanda, sem oft á tíðum er forsenda þess að fatlað fólk sé ráðið í vinnu á almennum vinnumarkaði og raunar einnig hjá hinu ríki og sveitarfélögum.

Samtökin telja að öðlist ofangreind ákvæði reglugerðardraganna gildi óbreytt sé það ekki aðeins afar óréttlátt m.t.t. aðstæðna og þarfa fatlaðs fólks heldur sé það alls ekki í samræmi við skyldur íslenska ríkisins samkvæmt samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Samtökin telja því vera nauðsynlegt að ráðuneytið taki þau til endurskoðunar m.t.t. þess sem að framan er rakið.

Í samningi SÞ um réttindi fatlaðs fólks eru ýmis ákvæði sem hafa verulega þýðingu varðandi það sem um er fjallað í reglugerðardrögunum. Íslenska ríkið fullgilti samninginn árið 2016 og skuldbatt sig þar með til að framfylgja öllum ákvæðum hans. Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar segir að samningurinn verði lögfestur og þá er í gangi af hálfu ríkisins sérstök landsáætlun um innleiðingu hans.

5. gr. samningsins hefur yfirskriftina Jafnrétti og bann við mismunun og hljóðar svo:

     1.      Aðildarríkin viðurkenna að allar manneskjur eru jafnar fyrir og samkvæmt lögum og eiga rétt á jafnri vernd og jöfnum ávinningi af lögum án nokkurra mismununar.
     2.      Aðildarríkin skulu banna hvers kyns mismunun á grundvelli fötlunar og tryggja fötluðu fólki jafna og árangursríka réttarvernd gegn mismunun af hvaða ástæðu sem er. 
     3.      Aðildarríkin skulu, í því skyni að efla jafnrétti og uppræta mismunun, gera allar viðeigandi ráðstafanir til að tryggja að fötluðu fólki standi viðeigandi aðlögun til boða. 
     4.      Eigi ber að líta á sértækar aðgerðir, sem eru nauðsynlegar til þess að flýta fyrir eða ná fram raunverulegu jafnrétti fyrir fatlað fólk, sem mismunun í skilningi samnings þessa. (Feitletr Þroskahj.)

Viðeigandi aðlögun er skilgreind svo í 2. gr. samningsins: „Viðeigandi aðlögun“ merkir nauðsynlegar og viðeigandi breytingar og lagfæringar, sem eru ekki umfram það sem eðlilegt má teljast eða of íþyngjandi, þar sem þeirra er þörf í sérstöku tilviki, til þess að tryggt sé að fatlað fólk fái notið eða geti nýtt sér, til jafns við aðra, öll mannréttindi og grundvallarfrelsi.

27. gr.samningsins hefur yfirskriftina Vinna og starf og er svohljóðandi:                                                                        

      1.      Aðildarríkin viðurkenna rétt fatlaðs fólks, til jafns við aðra, til vinnu; í því felst réttur til að fá tækifæri til að afla sér lífsviðurværis með vinnu að eigin vali eða samþykki á vinnumarkaði og í vinnuumhverfi sem fötluðu fólki stendur opið, er án aðgreiningar og er því aðgengilegt. Aðildarríkin skulu tryggja og stuðla að því að rétturinn til vinnu verði að veruleika, einnig fyrir þau sem verða fötluð meðan þau gegna starfi, með því að gera viðeigandi ráðstafanir, þ.m.t. með lagasetningu, til þess meðal annars:
         a)          að leggja bann við mismunun á grundvelli fötlunar að því er varðar öll málefni sem tengjast atvinnu af hvaða tagi sem er, meðal annars nýliðunar-, ráðningar- og starfsskilyrði, starfsöryggi, starfsframa og öryggi og hollustuhætti á vinnustað,
         b)          að vernda rétt fatlaðs fólks, til jafns við rétt annars fólks, til sanngjarnra og hagstæðra vinnuskilyrða, þar á meðal jafnra tækifæra og sama endurgjalds fyrir jafnverðmæt störf, öryggis og hollustu á vinnustað, þar á meðal verndar gegn áreitni, og úrbóta vegna misréttis sem það telur sig hafa orðið fyrir,
         c)          að tryggja að fatlað fólk geti nýtt réttindi sín sem meðlimir stéttarfélaga til jafns við aðra,
         d)          að gera fötluðu fólki kleift að hafa árangursríkan aðgang að almennri tækni- og starfsráðgjöf, atvinnumiðlun og starfs- og símenntun,
         e)          að efla atvinnutækifæri og þróun starfsframa fyrir fatlað fólk á vinnumarkaði, ásamt því að auka aðstoð við að finna, öðlast og halda starfi og snúa aftur á vinnumarkað,
         f)          að fjölga tækifærum til að starfa sjálfstætt, stunda frumkvöðlastarfsemi, þróa samvinnufélög og stofna eigin fyrirtæki,
         g)          að ráða fatlað fólk til starfa innan opinbera geirans,
         h)          að stuðla að því að fatlað fólk verði ráðið til starfa innan einkageirans með viðeigandi stefnu og ráðstöfunum sem geta falist í áætlunum um sértækar aðgerðir, hvatningu og      öðrum aðgerðum,
         i)          að tryggja að fatlað fólk fái viðeigandi aðlögun á vinnustað,
         j)          að efla möguleika fatlaðs fólks til að afla sér starfsreynslu á almennum vinnumarkaði,
         k)          að efla starfstengda og faglega endurhæfingu fatlaðs fólks, að það geti haldið störfum sínum og áætlanir um að það geti snúið aftur til starfa.
     2.      Aðildarríkin skulu tryggja að fötluðu fólki sé ekki haldið í þrældómi eða ánauð og að því sé veitt vernd, til jafns við aðra, gegn þvingunar- eða nauðungarvinnu.  (Feitletr. Þroskahj.)

Í almennum athugasemdum (e. General Comment) nefndar samkvæmt samningi SÞ um réttindi fatlaðs fólks varðandi ákvæði 27. gr. samningsins er að finna mjög mikilvægar og gagnlegar skýringar og leiðbeiningar varðandi túlkun og framfylgd ákvæðanna. Almennu athugasemdir nefndarinnar varðandi 27. gr. samningsins má nálgast á heimasíðu nefndarinnar á hlekkjum að neðan.

https://www.ohchr.org/en/documents/general-comments-and-recommendations/crpdcgc8-general-comment-no-8-2022-right-persons

https://docs.un.org/en/CRPD/C/GC/8

28. gr. samningsins hefur yfirskriftina Viðunandi lífskjör og félagsleg vernd. Þar segir m.a.:                                         

1.      Aðildarríkin viðurkenna rétt fatlaðs fólks og fjölskyldna þess til viðunandi lífskjara, þar á meðal viðunandi fæðis, klæða og húsnæðis, og til sífellt batnandi lífsskilyrða og skulu gera viðeigandi ráðstafanir til að tryggja og stuðla að því að þessi réttur verði að veruleika án mismununar á grundvelli fötlunar. ...

Landssamtökin Þroskahjálp leggja mjög mikla áherslu á að þess verði sérstaklega vel gætt við undirbúning, gerð, setningu og framkvæmd þeirrar reglugerðar, sem hér er til umfjöllunar, að taka fullt tillit til ákvæða samnings SÞ um réttindi fatlaðs fólks, eins og íslenska ríkinu er skylt að gera og lýsa samtökin miklum vilja til virks og náins samráðs við félags- og húsnæðismálaráðuneytið við það mikilvæga verkefni. Samtökin vísa í því sambandi til 3. mgr. 4. gr. samnings SÞ um réttindi fatlaðs fólks, sem hljóðar svo:

Við þróun og innleiðingu löggjafar og stefnu við innleiðingu samnings þessa og við annað ákvörðunartökuferli varðandi málefni fatlaðs fólks, skulu aðildarríkin hafa náið samráð við fatlað fólk og tryggja virka þátttöku þess, þar á meðal fatlaðra barna, með milligöngu samtaka sem koma fram fyrir þess hönd.

Virðingarfyllst.

Unnur Helga Óttarsdóttir, formaður Þroskahjálpar

Anna Lára Steindal, framkvæmdastjóri Þroskahjálpar

Málið sem umsögnin fjallar um má finna hér