Umsögn Landssamtakanna Þroskahjálpar um drög að atvinnustefnu Íslands - vaxtarplan til 2035

Umsögn Landssamtakanna Þroskahjálpar um drög að atvinnustefnu Íslands - vaxtarplan til 2035

3. desember 2025

Landssamtökin Þroskahjálp vinna að réttinda- og hagsmunamálum fatlaðs fólks, með sérstaka áherslu á fólk með þroskahömlun og / eða skyldar fatlanir og einhverft fólk og fötluð börn og ungmenni. Samtökin byggja stefnu sína og starfsemi á samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks, barnasáttmála SÞ og öðrum fjölþjóðlegum mannréttindasamningum sem íslenska ríkið hefur skuldbundið sig til að framfylgja, sem og á heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna, sem hafa það meginmarkmið að skilja engan eftir.

Íslenska ríkið fullgilti samning SÞ um réttindi fatlaðs fólks árið 2016 og skuldbatt sig þar með til að framfylgja öllum ákvæðum hans. Samningurinn hefur nú verið lögfestur, sbr. lög nr. 80/2025 og þá er í gangi af hálfu ríkisins sérstök landsáætlun um innleiðingu hans.

Í samningnum er ýmis ákvæði sem hafa mikla þýðingu m.t.t. þess máls sem hér er til umsagnar.

4. gr. samningsins hefur yfirskriftina Almennar skuldbindingar. Þar segir:

1.      Aðildarríkin skuldbinda sig til þess að efla og tryggja að fullu öll mannréttindi og grundvallarfrelsi fyrir allt fatlað fólk án mismununar af nokkru tagi á grundvelli fötlunar.
              Aðildarríkin skuldbinda sig í þessu skyni til:
          a)          að samþykkja alla viðeigandi löggjöf og ráðstafanir á sviði stjórnsýslu og aðrar ráðstafanir til að tryggja þau réttindi sem viðurkennd eru með samningi þessum,
         b)          að gera allar viðeigandi ráðstafanir, þar á meðal með lagasetningu, til þess að gildandi lögum, reglum, venjum og starfsháttum, sem fela í sér mismunun gagnvart fötluðu fólki,  verði breytt eða þau afnumin,
         c)          að taka mið af vernd og framgangi mannréttinda fatlaðs fólks við alla stefnumótun og áætlanagerð, ... 

5. gr. samningsins hefur yfirskriftina Jafnrétti og bann við mismunun og hljóðar svo:

     1.      Aðildarríkin viðurkenna að allar manneskjur eru jafnar fyrir og samkvæmt lögum og eiga rétt á jafnri vernd og jöfnum ávinningi af lögum án nokkurra mismununar.
     2.      Aðildarríkin skulu banna hvers kyns mismunun á grundvelli fötlunar og tryggja fötluðu fólki jafna og árangursríka réttarvernd gegn mismunun af hvaða ástæðu sem er. 
     3.      Aðildarríkin skulu, í því skyni að efla jafnrétti og uppræta mismunun, gera allar viðeigandi ráðstafanir til að tryggja að fötluðu fólki standi viðeigandi aðlögun til boða. 
     4.      Eigi ber að líta á sértækar aðgerðir, sem eru nauðsynlegar til þess að flýta fyrir eða ná fram raunverulegu jafnrétti fyrir fatlað fólk, sem mismunun í skilningi samnings þessa. 

Viðeigandi aðlögun er skilgreind svo í 2. gr. samningsins: „Viðeigandi aðlögun“ merkir nauðsynlegar og viðeigandi breytingar og lagfæringar, sem eru ekki umfram það sem eðlilegt má teljast eða of íþyngjandi, þar sem þeirra er þörf í sérstöku tilviki, til þess að tryggt sé að fatlað fólk fái notið eða geti nýtt sér, til jafns við aðra, öll mannréttindi og grundvallarfrelsi.

27. gr. samningsins hefur yfirskriftina Vinna og starf og hljóðar svo:

     1.      Aðildarríkin viðurkenna rétt fatlaðs fólks, til jafns við aðra, til vinnu; í því felst réttur til að fá tækifæri til að afla sér lífsviðurværis með vinnu að eigin vali eða samþykki á vinnumarkaði og í vinnuumhverfi sem fötluðu fólki stendur opið, er án aðgreiningar og er því aðgengilegt. Aðildarríkin skulu tryggja og stuðla að því að rétturinn til vinnu verði að veruleika, einnig fyrir þau sem verða fötluð meðan þau gegna starfi, með því að gera viðeigandi ráðstafanir, þ.m.t. með lagasetningu, til þess meðal annars:
         a)          að leggja bann við mismunun á grundvelli fötlunar að því er varðar öll málefni sem tengjast atvinnu af hvaða tagi sem er, meðal annars nýliðunar-, ráðningar- og starfsskilyrði, starfsöryggi, starfsframa og öryggi og hollustuhætti á vinnustað,
         b)          að vernda rétt fatlaðs fólks, til jafns við rétt annars fólks, til sanngjarnra og hagstæðra vinnuskilyrða, þar á meðal jafnra tækifæra og sama endurgjalds fyrir jafnverðmæt störf, öryggis og hollustu á vinnustað, þar á meðal verndar gegn áreitni, og úrbóta vegna misréttis sem það telur sig hafa orðið fyrir,
         c)          að tryggja að fatlað fólk geti nýtt réttindi sín sem meðlimir stéttarfélaga til jafns við aðra,
         d)          að gera fötluðu fólki kleift að hafa árangursríkan aðgang að almennri tækni- og starfsráðgjöf, atvinnumiðlun og starfs- og símenntun,
         e)          að efla atvinnutækifæri og þróun starfsframa fyrir fatlað fólk á vinnumarkaði, ásamt því að auka aðstoð við að finna, öðlast og halda starfi og snúa aftur á vinnumarkað,
         f)          að fjölga tækifærum til að starfa sjálfstætt, stunda frumkvöðlastarfsemi, þróa samvinnufélög og stofna eigin fyrirtæki,
         g)          að ráða fatlað fólk til starfa innan opinbera geirans,
         h)          að stuðla að því að fatlað fólk verði ráðið til starfa innan einkageirans með viðeigandi stefnu og ráðstöfunum sem geta falist í áætlunum um sértækar aðgerðir, hvatningu og öðrum aðgerðum,
         i)          að tryggja að fatlað fólk fái viðeigandi aðlögun á vinnustað,
         j)          að efla möguleika fatlaðs fólks til að afla sér starfsreynslu á almennum vinnumarkaði,
         k)          að efla starfstengda og faglega endurhæfingu fatlaðs fólks, að það geti haldið störfum sínum og áætlanir um að það geti snúið aftur til starfa.
     2.      Aðildarríkin skulu tryggja að fötluðu fólki sé ekki haldið í þrældómi eða ánauð og að því sé veitt vernd, til jafns við aðra, gegn þvingunar- eða nauðungarvinnu. 

Samtökin vilja í þessu sambandi einnig vekja sérstaka athygli á að í landsáætlun í málefnum fatlaðs fólks fyrir árin 2024-2027 kemur fram í aðgerð D.11 að markvisst verði leitað leiða til að fjölga störfum fyrir fatlað fólk hjá ríki og sveitarfélögum, sem og á almennum vinnumarkaði og að áhersla verði lögð á fjölbreytni starfa, sveigjanleg störf og hlutastörf, sem og tækifæri til starfsþróunar. Einnig kemur þar fram að sett verði mælanleg og tímasett markmið. 

Landssamtökin Þroskahjálp fagna áformum um samþykkt atvinnustefnu Íslands og vaxtarplan til 2035. Þar kemur fram að áhersla sé á fjölgun vel launaðra starfa, aukna verðmætasköpun og jafnvægi milli samfélags, umhverfis og innviða. Samtökin telja nauðsynlegt og skylt  að tryggt verði að stefnan taki með markvissum hætti mið af aðstæðum, þörfum og réttindum fatlaðs fólks í samræmi við mannréttindaskuldbindingar íslenska ríkisins, einkum samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks.

Atvinnustefna sem byggir á nýsköpun, háþróaðri tækni og vaxandi framleiðni getur skapað mikil tækifæri en hún getur einnig aukið aðstöðumun og jaðarsetningu ef ekki er unnið skipulega og kerfisbundið að því að tryggja tækifæri og þátttöku allra.

Ljóst er því að til að stefnan nái tilgangi sínum og samræmist skyldum, sem íslensk stjórnvöld hafa samkvæmt samningi SÞ um réttindi fatlaðs fólks, þarf hún að tryggja með viðeigandi ákvæðum, aðgerðum og ráðstöfunum að fatlað fólk njóti ávinnings af henni til jafns við aðra og án aðgreiningar. Atvinnuþátttaka fatlaðs fólks er þó ekki aðeins skylda og stefnumál stjórnvalda heldur samfélagslegt verkefni sem krefst samstarfs ríkis, sveitarfélaga, atvinnulífs og samfélagsins alls.

Hér á eftir fara athugsemdir og tillögur, sem Landssamtökin Þroskahjálp vilja á þessu stigi koma á framfæri við forsætisráðuneytið varðandi þau drög sem hér eru til umsagnar en samtökin áskilja sér rétt til að koma frekari tillögum, athugsemdum og ábendingum á framfæri á síðari stigum.

Helstu athugasemdir og tillögur Þroskahjálpar

1. Skortur á sértækri umfjöllun um fatlað fólk

Í drögunum er vísað almennt til fjölbreytni á vinnumarkaði en þar skortir skýra umfjöllun um aðstæður, þarfir og réttindi fatlaðs fólks og þær hindranir sem þessi hópur stendur frammi fyrir, s.s. hvað varaðr aðgengi, viðeigandi aðlögun, sveigjanleika í starfshlutföllum og stuðningsúrræði.

Án skýrrar stefnumörkunar um þessi atriði er mikil hætta á að fatlað fólk verði skilið eftir í þeirri uppbyggingu sem atvinnustefnan boðar.

2. Engin mælanleg markmið um aukna atvinnuþátttöku fatlaðs fólks

Í landsáætlun í málefnum fatlaðs fólks 2024–2027 kemur fram að markvisst skuli leita leiða til fjölgunar starfa fyrir fatlað fólk og að setja skuli fram „mælanleg og tímasett markmið“.

Slík markmið er ekki að finna í drögum að atvinnustefnunni, þrátt fyrir að þau séu forsenda raunverulegra úrbóta.

3. Hætta á aukinni jaðarsetningu

Í drögunum er lögð rík áherslu á störf sem byggja á sérhæfðri þekkingu, tækni og framleiðniaukningu. Slíkar áherslur geta, ef ekki er tekið tillit til fjölbreyttra hópa og þarfa, aukið misrétti og skert aðgengi fatlaðs fólks að störfum.

Þróun vinnumarkaðar þarf að byggjast á fjölbreytileika starfa og vinnuaðstæðum sem henta margbreytilegum hópum og ólíkum einstaklingum.

4. Skortur á samráði

Aðeins er að hluta til fjallað um samráð við hagsmunaaðila í drögunum en ekki er tryggt að samtök fatlaðs fólks og / eða fatlað fólk sjálft  taki fullan þátt í stefnumótun, innleiðingu og eftirfylgni. Þegar um jafnveigamikið mál er að ræða og heildarstefnu um framtíð atvinnulífs á Íslandi er það alls ekki fullnægjandi að treysta eingöngu á umsagnir í samráðsgátt á lokastigi stefnumótunarinnar. Með því er alls ekki tryggt að þekking, reynsla og sjónarmið fatlaðs fólks hafi mótandi áhrif á markmið og aðgerðir frá upphafi, eins og samningur SÞ um réttindi fatlaðs fólks gerir skýlausa kröfu um. Nauðsynlegt er að stofna til formlegs samráðs þar sem fatlað fólk og / eða  hagsmunasamtök þess sitja við borðið frá upphafi og taka virkan þátt í öllu ferlinu.

Tillögur Þroskahjálpar um breytingar á drögunum

1. Setja í stefnuna skýr ákvæði um aðgengi, viðeigandi aðlögun og jöfn tækifæri.

2. Setja fram mælanleg og tímasett markmið um atvinnuþátttöku fatlaðs fólks.

3. Tryggja virkt samráð við fatlað fólk og nána þátttöku þess og hagsmunasamtök þess.

4. Samræming við landsáætlun í málefnum fatlaðs fólks og skyldur samkvæmt samningi SÞ um réttindi fatlaðs fólks.

Niðurstaða

Atvinnustefna Íslands - vaxtarplan til 2035 er mikilvægur áfangi í mótun framtíðar atvinnulífs. En til að stefnan verði raunverulega fyrir alla þarf hún að taka skýrari mið af aðstæðum þörfum og mannréttindum fatlaðs fólks. Það er grunnforsenda réttláts samfélags að allir hafi raunhæf tækifæri til þátttöku í atvinnulífi. Með þeim breytingum sem Þroskahjálp leggur til getur atvinnustefna Íslands – vaxtarplan til 2035 orðið öflugur vettvangur fyrir aukna þátttöku, jöfn tækifæri og bætt lífskjör fatlaðs fólks.

Landssamtökin Þroskahjálp hvetja forsætisráðuneytið því eindregið til að taka tillit til athugasemda og tillagna samtakanna og tryggja að sjónarmið fatlaðs fólks verði hluti af endanlegri stefnumótun.

Samtökin lýsa miklum vilja til virks og náins samráðs við forsætisráðuneytið við það mikilvæga verkefni. Samtökin vísa í því sambandi til 3. mgr. 4. gr. samnings SÞ um réttindi fatlaðs fólks, sem hljóðar svo:

Við þróun og innleiðingu löggjafar og stefnu við innleiðingu samnings þessa og við annað ákvörðunartökuferli varðandi málefni fatlaðs fólks, skulu aðildarríkin hafa náið samráð við fatlað fólk og tryggja virka þátttöku þess, þar á meðal fatlaðra barna, með milligöngu samtaka sem koma fram fyrir þess hönd.

 

Virðingarfyllst.

Guðmundur Ármann Pétursson, formaður Þroskahjálpar

Anna Lára Steindal, framkvæmdastjóri Þroskahjálpar.

 

Málið sem umsögnin fjallar um má finna hér.