Umsögn Landssamtakanna Þroskahjálpar um allsherjarúttekt á stöðu mannréttindamála - drög að miðannarskýrslu

 

 6. júní 2025

Landssamtökin Þroskahjálp vinna að réttinda- og hagsmunamálum fatlaðs fólks, með sérstaka áherslu á fólk með þroskahömlun og/eða skyldar fatlanir, einhverft fólk og fötluð börn og ungmenni. Samtökin byggja stefnu sína á samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks, barnasáttmála SÞ og öðrum fjölþjóðlegum mannréttindasamningum sem íslenska ríkið hefur undirgengist, sem og á heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna, sem hafa það meginmarkmikð að skilja engan eftir.

Landssamtökin Þroskahjálp vilja á þessu stigi koma eftirfarandi ábendingum og athugsemdum á framfæri varðandi það sem fram kemur í skýrsludrögunum, sem hér eru til umsagnar.

121.4(a) Fullgilda valfrjálsa bókun við samninginn um réttindi fatlaðs fólks

Þann 20. september 2016 samþykkti Alþingi svohljóðandi þingsályktun mótatkvæðalaust:

Alþingi ályktar að heimila ríkisstjórninni fyrir Íslands hönd að fullgilda samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks, sem undirritaður var af hálfu Íslands 30. mars 2007. Þá ályktar Alþingi að valkvæður viðauki við samninginn skuli einnig fullgiltur fyrir árslok 2017. (Undirstr. og feitletr. Þroskahj.)

Nú, meira en 8 árum eftir að fullgilda átti viðaukann samkvæmt þingsályktuninni, hefur það ekki enn verið gert.

Í greinargerð með þingsályktuninni um fullgildingu valkvæða viðaukans segir:

Lagt er til að auk samningsins verði viðauki hans einnig fullgiltur. Viðaukinn felur í sér mikilvægar réttarbætur fyrir fatlað fólk, annars vegar kvörtunarleið fyrir einstaklinga til nefndar á vegum Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks og hins vegar leið fyrir nefndina til að rannsaka alvarleg eða kerfisbundin brot gegn samningnum, með samþykki viðkomandi aðildarríkis.

107 ríki hafa nú fullgilt valkvæða viðaukann.

Að mati Þroskahjálpar eru engin málefnaleg rök sem geta réttlætt að valfrjálsa bókunin hafi ekki enn verið fullgilt.

 

121.11 Halda áfram viðleitni til að bæta umönnun við fötluð börn.

Að mati Þroskahjálpar hafa íslensk stjórnvöld ríkis og sveitarfélaga alls ekki staðið sig við að bæta umönnun við fötluð börn í samræmi við kröfur, sem gera verður hvað það varðar í eins þróuðu og velstæðu ríki og íslenska ríkið er og mælt er fyrir um í íslenskum lögum, samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks, barnasáttmála SÞ og öðrum fjölþjóðlegum mannréttindasamningum sem íslenska ríkið hefur skuldbundið sig til að framfylgja.

Í þessu sambandi vísa samtökin m.a. til upplýsinga sem umboðsmaður barna birtir reglulega um bið barna eftir þjónustu (sjá hlekk að neðan)

https://www.barn.is/barnasattmalinn/bid-eftir-thjonustu/upplysingar-um-bid-eftir-thjonustu-1

 

121.18 Fullgilda valfrjálsa bókun við samninginn um réttindi barnsins.

Að mati Þroskahjálpar eru engin málefnaleg rök sem geta réttlætt að valfrjálsa bókunin hafi ekki enn verið fullgilt.

 

121.23 Setja fram áætlanir til að berjast gegn mismunun og ofbeldi gegn fötluðu fólki. / 121.34 Halda áfram að semja, samþykkja og innleiða víðtæka löggjöf gegn mismunun.

Rannsóknir sýna og sanna að fatlað fólk, sérstaklega konur og fötluð börn, verða fyrir mun meiri mismunun og ofbeldi af öllu tagi en aðrir. Að mati Þroskahjálpar hefur kynning og framfylgd áætlana, laga og reglna, sem hafa að markmiði að berjast gegn mismunun og ofbeldi gegn fötluðu fólki, alls ekki verið fullnægjandi eða markviss. Í þessu sambandi vilja samtökin sérstaklega nefna lög um jafna meðferð á vinnumarkaði og lög um jafna meðferð utan vinnumarkaðar.

 

121.48 Taka samninginn um réttindi fatlaðs fólks upp í innlenda löggjöf með því að gera breytingar á viðeigandi lögum og færa löggjöf sína til samræmis við samninginn.

Alþingi fullgilti samning Sameinuðu þjóðanna um um réttindi fatlaðs fólks árið 2016 og skuldbatt þar með Ísland til að framfylgja öllum ákvæðum hans. Síðan eru liðin 9 ár.

Samkvæmt þingsályktun, sem Alþingi samþykkti mótatkvæðalaust 3. júní 2019, átti að leggja fram á Alþingi frumvarp um lögfestingu samningsins eigi síðar en 13. desember 2020. Það hefur nú loksins verið gert.

Í stjórnarsáttmála síðustu ríkisstjórnar, sem Sjálfstæðisflokkurinn, Vinstri græn og Framsóknarflokkurinn stóðu að, sagði: Samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks verður lögfestur.

Í stefnuyfirlýsingu núverandi ríkisstjórnar segir: Markmiðum sínum hyggst ríkisstjórnin ná með eftirfarandi aðgerðum: Með því að lögfesta samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks.

Með lögfestingu samningsins er ekki lagðar neinar kröfur á ríki og sveitarfélög umfram þau alþjóðlega viðurkenndu mannréttindi, sem íslenska ríkið skuldbatt sig til að tryggja fötluðu fólki til jafns við aðra með fullgildingu samningsins fyrir 9 árum síðan.

Þrátt fyrir allt framangreint er enn veruleg andstaða meðal alþingsmanna og stjórnenda sveitarfélaga gegn lögfestingu samningsins!

 

121.56 Stofna innlenda mannréttindastofnun í samræmi við Parísarviðmiðin.

Íslenska ríkið skuldbatt sig til að stofna innlenda mannréttindastofnun í samræmi við Parísarviðmiðin þegar ríkið fullgilti samning SÞ um réttindi fatlaðs fólks árið 2016, sbr. 33. gr. samningsins Nú, 9 árum seinna, hefur það loksins verið gert.

Þroskahjálp verður þó að koma á framfæri verulegum áhyggjum, sem samtökin hafa af því að ekki verði nægilega vel búið að Mannréttindastofnun Íslands hvað varðar fjárveitingar, mönnun, starfsaðstæður og úrræði til að hún geti nægilega vel sinnt þeim mikilvægu verkefnum og eftirliti sem henni ber að sinna samkvæmt samningi SÞ um réttindi fatlaðs fólks og öðrum fjölþjóðlegum mannréttindasamningum og íslenskum lögum, ekki síst lögum nr. 88/2011, um réttindagæslu fyrir fatlað fólk, með síðari breytingum.

 

121.112 Tryggja aðgengi að réttarkerfinu fyrir alla, óháð kynþætti eða þjóðernisuppruna, og að meðferð minnihlutasamfélga innan samfélagsins sé án mismununar.

Í Þroskahjálp telur að stuðningur íslenska ríkisins við fatlað fólk, til að tryggja því aðgang að réttarvörslukerfinu til jafns við aðra, sé engan veginn fullnægjandi. Fatlað fólk er almennt fátækasti  hópur samfélagsins og á því mjög erfitt með að greiða fyrir þjónustu lögfræðinga eða annarra sérfræðinga eftir atvikum og margt fatlað fólk hefur vegna fötlunar sinnar, ekki síst þroskahömlunar, einhverfu eða geðrænna áskorana mjög mikla þörf fyrir slíkan stuðning. Staðan er því sú að margt fatlað fólk þarf að þola alvarlega mismunun hvaða varðar aðgang að réttarvörslukerfinu á grundvelli fötlunar og/eða efnahags.

Þá hafa hlutaðeigandi stjórnvöld alls ekki búið að réttindagæslu fyrir fatlað fólk með þeim hætti að hún hafi getað sinnt nægilega mjög mörgum og oft flóknum viðfangsefnum sínum. Þroskahjálp ítrekar áhyggjur sína af því að úr því verði ekki bætt við flutning réttindagæslunnar undir Mannréttindastofnun Íslands.

 

121.129 Tryggja að varðhaldsaðstæður á stöðum þar sem frelsissviptir dvelja séu í samræmi við alþjóðlega staðala, m.a. með því að forðast óhóflega beitingu einangrunarvistar. / Tryggja að sjálfstæðir og óháðir aðilar rannsaki allar ásakanir um pyndingar eða aðra ómannúðlega meðferð sem frelsissviptir einstaklingar hafa orðið fyrir.

Þroskahjálp lýsir miklum áhyggjum af að ekki sé með fullnægjandi hætti tekið tillit til fötlunar einstaklinga sem eru frelssisviptir, eins og ríkinu er skylt að tryggja samkvæmt fjölþjóðlegum mannréttindasamningum og sérstaklega samningi SÞ um réttindi fatlaðs fólks, sbr. 13. og 14. gr. samningsins og að ekki sé brugðist við með fullnægjandi hætti þegar mál koma upp og atvik verða, sem ættu að vera tilefni skjótra og markvissra viðbragða og ráðstafana af hálfu hlutaðeigandi stjórnvalda. Samtökin vísa í þessu sambandi m.a. til skýrslna OPCAT- eftirlits umboðsmanns Alþingis og skýrslu Amnesty International um einangrunarvist (sjá hlekki að neðan).

https://www.umbodsmadur.is/opcat/heimsoknir-og-skyrslur

https://amnesty.is/frettir/island-binda-verdur-enda-a-misbeitingu-einangrunarvistar-an-tafar/

 

121.49 Halda áfram viðleitni til að berjast gegn mansali og kynbundnu ofbeldi.

Fatlaðar konur og stúlkur eru mjög berskjaldaðar fyrir misnotkun og ofbeldi af öllu tagi og mun líklegri til að verða fyrir því en konur og stúlkur almennt. Rannsóknir sýna það og sanna svo að ekki verður um villst. Þroskahjálp telur að íslensk stjórnvöld hafi alls ekki tekið nægilegt tillit til þeirra staðareyndar, né heldur til aðstæðna, þarfa og réttinda fatlaðra kvenna og stúlkna, almennt og sérstaklega kvenna og stúlkna með þroskahömlun og einhverfra kvenna og stúlkna í viðleitni sinni á þessu sviði, eins og ríkinu er þó skylt að gera, sbr. m.a. ákvæði 16. og 13. gr. samnings SÞ um réttindi fatlaðs fólks.

 

121.57 Samþykkja víðtæka áætlun til að berjast gegn kynferðislegri áreitni og misnotkun á vinnustað.

Félags- og barnamálaráðherra var afhent skýrslanValdbeiting á vinnustað – rannsókn á algengi og eðli eineltis og áreitni á íslenskum vinnumarkaði 13. september 2019.  Þar kemur m.a. fram að þátttakendur sem eru með fötlun og skerta starfsgetu eru mun líklegri til að hafa orðið fyrir einelti en ófatlaðir þátttakendur og án skerðingar, eða 35% á móti 20%. Þá voru fatlaðir þátttakendur líka mun líklegri til að hafa orðið fyrir kynferðislegri áreitni á vinnustað en aðrir þáttakendur eða 21% á móti 15% hjá þeim sem eru án skerðinga. Í skýrslunni kemur jafnframt fram að þátttakendur með fötlun og skerta starfsgetu upplifi að jafnaði minni stuðning frá stjórnendum og meira óöryggi í starfi en ófatlaðir þátttakendur og án skerðinga. Þroskahjálp telur að nauðsynlegt að hlutaðeigandi stjórnvöld upplýsi til hvaða ráðstafana þau hafa gripið til að bregðast við þessum upplýsingum sem er að finna í skýrslunni. Skýrsluna má nálgast á hlekkjum að neðan.

https://www.stjornarradid.is/efst-a-baugi/frettir/stok-frett/2019/09/13/Afhending-skyrslu-Valdbeiting-a-vinnustad-rannsokn-a-algengi-og-edli-eineltis-og-areitni-a-islenskum-vinnumarkadi/

https://www.stjornarradid.is/library/04-Raduneytin/Felagsmalaraduneytid/Valdbeiting%20%c3%a1%20vinnusta%c3%b0_%20-%20Copy%20(1).pdf

 

121.171 Halda áfram viðleitni til að tryggja að allir eftirlaunaþegar og fatlað fólk geti notið fullnægjandi lífskjara, bæði með því að veita fullnægjandi almannatryggingabætur og lífeyri, og með atvinnutækifærum.

 

Í 3. mgr. 17. gr. laga nr. 55/2006, um vinnumarkaðsaðgerðir, með síðari breytingum, segir: Enn fremur skal Vinnumálastofnun, í samráði við hagsmunasamtök fatlaðs fólks og aðila vinnumarkaðarins, sjá til þess að gerð sé regluleg könnun á stöðu fatlaðs fólks á vinnumarkaði.

 

Þroskahjálp telur nauðsynlegt að íslenska ríkið upplýsi hvenær könnun á stöðu fatlaðs fólks á vinnumarkaði var síðast gerð og hvenær hlutaðeigandi stjórnvöld hyggjast gera slíka könnun næst. Samtökin vísa í þessu sambandi til ákvæða 27. gr. samnings SÞ um réttindi fatlaðs fólks þar sem kveðið er á um rétt fatlaðs fólks til vinnu og skyldu stjórnvalda til að tryggja það og 31. gr. samningsins, sem hefur yfirskriftina Tölfræðilegar upplýsingar og gagnasöfnun oghljóðar svo:

 

              Aðildarríkin skuldbinda sig til þess að safna viðeigandi upplýsingum, meðal annars tölfræðilegum gögnum og rannsóknargögnum, sem gera þeim kleift að móta og framfylgja stefnum samningi þessum til framkvæmdar. Vinnuferli við að safna og viðhalda þessum upplýsingum skulu: 
         a)          vera í samræmi við lögmæltar öryggisráðstafanir, þar á meðal löggjöf um gagnavernd, til þess að tryggja trúnað og virðingu fyrir einkalífi fatlaðs fólks;
         b)          vera í samræmi við alþjóðlega viðurkennd viðmið um vernd mannréttinda og grundvallarfrelsis og siðferðileg viðmið við söfnun og notkun tölfræðilegra upplýsinga.
     2.      Upplýsingar, sem er safnað samkvæmt þessari grein, skal sundurliða eftir því sem við á og nota til þess að meta hvernig aðildarríkjunum miðar að innleiða skuldbindingar sínar samkvæmt samningi þessum og til að greina og takast á við þær hindranir sem fatlað fólk stendur frammi fyrir þegar það hyggst nýta sér réttindi sín.
     3.      Aðildarríkin skulu ábyrgjast miðlun fyrrnefndra tölfræðilegra upplýsinga og tryggja fötluðu fólki og öðrum aðgengi að þeim.

 

 

121.174 Innleiða mannréttindatengda geðheilbrigðisstefnu í samræmi við samninginn um réttindi fatlaðs fólks og veita geðheilbrigðisþjónustu í samfélaginu með það fyrir augum að útrýma fordómum, mismunun og þvingunum á sviði geðheilbrigðis.

Þroskahjálp ítekar og áréttar þá skoðun sína að það hefur verið og er mikið ófremdarástand hvað varðar viðeigandi geðheilbrigðisþjónustu og viðeigandi meðferð vegna fíknar fyrir fólk með þroskahömlun og / eða skyldar fatlanir og einhverft fólk. Þessir hópar og einstaklingar sem þeim tilheyra hafa því þurft að þola mjög alvarlega mismunun á grundvelli fötlunar um aðgang að geðheilbrigðsisþjónustu og meðferð vegna fíknar. Ekki þarf að deila um að aðgangur að heilbrigðsiþjónusta er mikilsverð mannréttindi samkvæmt fjölþjóðlegum mannréttindasamningum sem íslenska ríkið hefur skuldbundið sig til að virða og framfylgja, þ.m.t. samningi Sþ um réttindi fatlaðs fólks, sbr. 25. gr. samningsins. Mismunun á grundvelli fötlunar um aðgang að þeim mannréttindum er því afar alvarlegt brot gegn skyldum ríkisins.

 

121.178 Gera ráðstafanir til að auka námstækifæri fyrir fötluð börn og tryggja að fatlað fólk sé skráð í námsbrautir að eigin vali með nægilegum stuðningi til að gera því kleift að ljúka námi.

Í 24. gr. samnings SÞ um réttindi fatlaðs fólks er kveðið á um skyldu aðildarríkja til að tryggja fötluðu fólki tækifæri til náms án aðgreiningar á öllum skólastigum og til símenntunar og veita því viðeigandi aðlögun til að það geti nýtt þau tækifæri. Að mati Þroskahjálpar vantar mikið upp á að íslenska ríkið hafi uppfyllt þessar skyldur sínar eins og það gæti svo vel gert miklu betur, í ljósi þess að íslenska samfélagið er efnað og þróað. Fötluð börn og fullorðið fatlað fólk almennt og sérstaklega börn og fólk með þroskahömlun og/eða skyldar fatlanir þarf að þola mikla og margvíslega mismunun hvað varðar tækifæri til náms.

Aðgangur að menntun er mikilsverð mannréttindi samkvæmt fjölþjóðlegum mannréttindasamningum, sem íslenska ríkið hefur skuldbundið sig til að virða og framfylgja, þ.m.t. samningi SÞ um réttindi fatlaðs fólks, sbr. 24. gr. samningsins. Mismunun á grundvelli fötlunar um aðgang að þeim mannréttindum er því afar alvarlegt brot gegn skyldum ríkisins.

 

121.17 Fullgilda valfrjálsa bókun við alþjóðasamninginn um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi.

Að mati Þroskahjálpar eru engin málefnaleg rök sem geta réttlætt að valfrjálsa bókunin hafi ekki enn verið fullgilt.

 

Virðingarfyllst.

Unnur Helga Óttarsdóttir, formaður Þroskahjálpar

Anna Lára Steindal, framkvæmdastjóri Þroskahjálpar

 

Málið sem umsögnin fjallar um má finna hér