Umsögn Landssamtakanna Þroskahjálp og Mannréttindaskrifstofu Íslands um fimmtu skýrslu Íslands um alþjóðasamninginn um efnahgasleg, félagsleg og menningarleg réttindi í samræmi við 16. og 17. grein samningsins.

Meðfylgjandi umsögn er byggð á tillögum og ábendingum Mannréttindaskrifstofu Íslands og Landssamtakanna Þroskahjálpar um atriði sem leggja skyldi áherslu á við gerð skýrslunnar. Drög að skýrslunni voru birt í samráðsgátt í apríl 2021. Landssamtökunum Þroskahjálp og Mannréttindaskrifstofu Íslands hefur því ekki unnist tími til þess að kynna sér efni hennar ítarlega og áskilja sér því réttinn til þess að koma athugasemdum á framfæri síðar og munu skila viðbótarskýrslu til nefndarinnar sem starfar á grundvelli framangreinds alþjóðasamnings.

 Landssamtökin Þroskahjálp og Mannréttindaskrifstofa Íslands vilja koma eftirfarandi á framfæri:

1.Lágur örorkulífeyrir.

Örorkulífeyrir sem fatlað fólk á Íslandi fær er mun lægri en atvinnuleysisbætur og miklu lægri en lágmarkslaun á vinnumarkaði. Margt fatlað fólk hefur litla sem enga möguleika á að auka þær tekjur með vinnu vegna fötlunar sinnar og/eða ósveigjanlegs vinnumarkaðar sem gefur fötluðu fólki fá og lítil tækifæri. Margt fatlað fólk þarf því að láta örorkulífeyri duga fyrir allri sinni framfærslu allt sitt líf. Örorkulífeyrir er mun lægri en viðurkennt er af stjórnvöldum að einstaklingur þurfi til framfærslu í íslensku samfélagi.

Þessi lági lífeyrir leiðir því ekki aðeins til að fatlað fólk býr við fátækt, heldur einnig til þess að það hefur ekki rauhæfan möguleika til sjálfstæðs lífs og virkrar þátttöku í íslensku samfélagi. Því skerða íslensk stjórnvöld raunhæf tækifæri fatlaðs fólk til að njóta margra og margvíslegra efnahagslegra, félagslegra og menningarlegra mannréttinda sem og stjórnmálalegra og borgaralegra réttinda. Allt fer það augljóslega í bága við skyldur stjórnvalda samkvæmt samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks sem íslenska ríkið fullgilti árið 2016.

 2.Heildstæð lög um bann við mismunun. 

Heildstæð lög sem banna mismunun á öllum sviðum samfélagsins, m.a. á grundvelli fötlunar, hafa ekki verið sett. Í bráðabirgðaákvæði í lögum nr. 85/2018, um jafna meðferð óháð kynþætti og þjóðernisuppruna, sem öðluðust gildi 1. september 2018, segir að forsætisráðherra skuli innan eins árs frá gildistöku laganna leggja fram frumvarp á Alþingi um heildastæð mismununarlög sem banna mismunun á öllum sviðum , m.a. á grundvelli fötlunar. Þetta hefur ekki enn verið gert þó að nú séu 2 ár liðin frá gildistöku laganna. Nýlega voru drög að frumvarpi til útvíkkunar á gildissviði laga um jafna meðferð á vinnumarkaði lögð fram í samráðsgátt.  Er það vel en hvatt er til þess að frumvarp þessa efnis verði lagt fyrir Alþingi hið fyrsta, að teknu tilliti til athugasemda hagsmunaaðila.

Heildstæð mismununarlög eru mjög mikilvæg fyrir mannréttindi fatlaðs fólks á Íslandi þar sem fatlað fólk þarf að þola margvíslega mismunun á ýmsum mikilvægum sviðum, s.s. um tækifæri til náms, til að eignast eigin heimili og njóta þar með tækifæra til sjálfstæðs lífs, fjölskyldu- og einkalífs o.fl.

Lög nr. 86/2018, um jafna meðferð á vinnumarkaði, sem öðluðust gildi í október 2018 og ná m.a. til fölunar og skertrar starfsgetu hafa mjög litlu breytt vegna veikrar framkvæmdar og eftirlits og býr fatlað fólk á Íslandi við mjög skerta möguleika á vinnumarkaði án þess að stjórnvöld hafi gert markvissar ráðstafanir til að mæta því. Ekki verður séð að íslensk stjórnvöld séu að huga að áhrifum þess á fatlað fólk að atvinnuleysi hefur aukist mjög mikið vegna Covid 19 og þá verður ekki séð að íslensk stjórnvöld séu að meta áhrif aukinnar nýtingar gervigreindar á atvinnutækifæri fólks með þroskahömlun og/eða einhverfu.

 3. Sjálfstæð mannréttindastofnun.

 Íslenska ríkið fullgilti samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks árið 2016. Þá segir í stefnuyfirlýsingu núverandi ríkisstjórnar: „Sáttmáli Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks verður innleiddur.“

Samkvæmt 2. mgr. 33. gr. samningsins er aðildrríkjum skylt að koma á fót sjálfstæðri innlendri stofnun, sem uppfyllir svokölluð Parísarviðmið (e. Paris Principles) til að hafa eftirlit með mannréttindum fatlaðs fólks. Íslenska ríkið hefur viðurkennt þessa skyldu. Í drögum að skýrslu um framkvæmd samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks sem íslensk stjórnvöld lögðu fram til kynningar nýlega segir að ekki sé gert ráð fyrir stofnuninni í fjármálaáætlun fyrir 2020- 2025. Í skýrsludrögunum sem hér eru til umsagnar, í kafla C. Innlent mannréttindaeftirlit, er fjallað um að í mars hafi verið skipaður starfshópur sem hefur það hlutverk að að leita leiða til að koma slíkri stofnun á fót. Það vekur það áhyggjur Landssamtakanna Þroskahjálpar og Mannréttindaskrifstofu Íslands að samkvæmt skipunarbréfi er það verkefni hópsins að leita leiða til þess að koma sjálfstæðri innlendri mannréttindastofnun á fót og tryggja framtíðarrekstur hennar innan heildarútgjaldaramma ríkissjóðs.  Landssamtökin Þroskahjálp og Mannréttindaskrifstofa Íslands árétta að sjálfstæð mannréttindastofnun er þjóðréttarleg skylda sem er sérstakleg mikilvæg í ljósi mikillar þarfar fyrir sjálfstætt og skilvirkt eftirlit með að fatlað fólk sem og aðrir landsmenn njóti mannréttinda í íslensku samfélagi.

 

 4. Fullgilding valkvæðs viðauka við samning um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi.

Íslenska ríkið hefur ekki fullgilt viðaukann. Hvatt er til fullgildingar hans, þar sem að telja verður mikilvægt að bæta eftirlit með mannréttindum fatlaðs fólks á Íslandi og fullgilding viðaukans og sú kæruleið sem þá opnaðist fyrir fatlað fólk er mikilvægur þáttur í því.

 

 5. Ráðstafanir vegna Covid 19 m.t.t. aðstæðna og þarfa fatlaðs fólks.

 Mikið hefur skort á að íslenska ríkið líti sérstaklega til aðstæðna og þarfa fatlaðs fólks og aðstandenda þess við úfærslu og framkvæmd ráðstafana vegna Covid 19, m.a. hvað varðar lokanir skóla og annarra staða þar sem fatlað fólk fær almennt lögbundna þjónustu. Lokanir skóla hafa t.a.m. bitnað verr á nemendum með þroskahömlun og/eða einhverfu en nemendum almennt, án þess að menntamálayfirvöld hafi hugað nægilega að því hvernig megi mæta þörfum þeirra til menntunar þegar skólum hefur verið lokað um lengri eða skemmri tíma.

 6  Launamunur kynjanna.

Enn hefur launamunur kynjanna ekki verið jafnaður þrátt fyrir ýmsar jákvæðar aðgerðir eins og kynjaða fjárlagagerð og jafnlaunavottun. Samkvæmt 19. gr. laga um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla skal konum og körlum er starfa hjá sama atvinnurekanda greidd jöfn laun og njóta sömu kjara fyrir sömu eða jafnverðmæt störf sem og að öll fyrirtæki sem hafa fleiri en 25 starfsmenn skulu öðlast jafnlaunavottun. Bent er á að mun fleiri fyrirtæki en ekki hafa færri en 25 starfsmenn svo að ástæða væri til að færa starfsmannafjöldann neðar. Einnig nægir ekki að kveða á um sömu laun fyrir sömu eða jafnverðmæt störf, það þarf beinlínis að endurmeta hefðbundin kvennastörf, svo sem umönnunarstörf svo ekki þyki sjálfsagt að laun í slíkum störfum séu langt undir launum iðnaðarmanna svo dæmi séu nefnd.

  7.  Mansal.

Þrátt fyrir ýmsar jákvæðar aðgerðir í mansalsmálum skortir enn á heildstæða nálgun og skilvirkt kerfi. Veita þarf auknu fjármagni til málaflokksins, auka þekkingu þeirra sem að slíkum málum koma og auka vitund almennings og skilning á mansali.

  8.  Atvinnuleysi meðal innflytjenda.

 Heildaratvinnuleysi í ágúst 2020 var 9,4% en hins vegar er hlutfall innflytjenda á atvinnuleysisskrá yfir 20%. Til skamms tíma hefur lægra hlutfall þeirra tekið þátt í úrræðum á vegum Vinnumálastofnunar og þó mörg þeirra nýtist innflytjendum jafnvel og öðrum á atvinnuleyssisskrá þarf þó að gæta sérstaklega að stöðu þeirra. Vert er að minna á að þeir eru ólíklegri til að hafa víðstækt stuðningsnet fjölskyldu og vina hér á landi. Þá skal þess getið að innflytjendur sem ekki eru með ótímabundið atvinnuleyfi eiga ekki rétt á atvinnuleysisbótum missi þeir vinnuna og þurfa þeir því að leita á náðir sveitarfélags síns. Það getur haft áhrif á framlengingu dvalarleyfis þeirra og umsókn um íslenskan ríkisborgararétt. Ríkið þarf að skýra stöðu þessarra einstaklinga og hvort fyrirhugað er að bæta úr.

  9. Jafnréttisstofa.

Jafnréttisstofa sinnir framkvæmd laga um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla, þ. á m. veita og halda skrá yfir jafnlaunavottun, sjá 8. lið. Stofnunin hefur jafnframt með höndum eftirlit með framfylgd laga um jafna meðferð óháð kynþætti og þjóðernisfuppruna og jafna meðferð á vinnumarkaði. Þrátt fyrir svo umfangsmikið verksvið hefur lítið verið aukið við fjárframlög til stofnunarinnar og mannafla með sérþekkingu á þeim mismununarástæðum sem stofnuninni er ætlað að fjalla um.

 10. Landsáætlun í mannréttindamálum.

Megintilgangur með gerð og framkvæmd landsáætlana í mannréttindamálum er að auka þekkingu og vernd mannréttinda í sérhverju ríki. Alhliða og skipuleg nálgun í mannréttindamálum er líklegri til að tryggja að tilteknir viðkvæmir hópar eins og, börn, fatlað fólk, innflytjendur og jaðarsettir hópar njóti virkari mannréttindaverndar. Landsáætlarnir í mannréttindamálum hvetja m.a. til skilvirkni stjórnvalda í að standa við skuldbindingar sínar samkvæmt alþjóðasamningum um mannréttindi. Þær stuðla jafnframt að því að innlend löggjöf sé í fullu samræmi við alþjóðasamninga sem fullgiltir hafa verið og víðtækari skilningi og þekkingu á eðli og framkvæmd mannréttindasamninga. Mannréttindi ættu að vera samofin inn í allar aðgerðaáætlanir stjórnvalda, alla lagasetningu (t.d. með tilliti til kynjasjónarmiða í víðum skilningi, stöðu fatlaðs fólks og innflytjenda). Eru stjórnvöld hvött til þess að innleiða landsáætlun í mannréttindamálum.

 

 11. Brottfall námsmanna með innflytjendabakgrunn úr framhaldsskóla.

 Enn er hátt hlutfall brottfalls úr framhaldsskólum meðal innflytjendabarna og skortir á sérstaka námsaðstoð til þeirra á svo þau standi jafnfætis samnemendum sínum hvað varðar tileinkun námsefnis. Bæta þarf úr.

 

Í júlí 2020 skiluðu Landssamtökin Þroskahjálp  athugasemdum og ábendingum varðandi drög að skýrslu um framkvæmd samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Samtökin vilja koma eftirfarandi athugasemdum, sem hafa einnig þýðingu fyrir efndir  alþjóðasamnings um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi:

Menntaþjónusta:

Í því sambandi telja samtökin nauðsynlegt að ríkið fjalli um hversu takmörkuð tækifæri fatlaðs fólks og sérstaklega fólks með þroskahömlun eru hvað varðar tækifæri til náms eftir framhaldsskóla, hvernig það samræmist ákvæðum samnings SÞ varðandi tækifæri fatlaðs fólks til þess og bann við mismunun og hvaða ráðstafanir ríkið ætli að gera til að bæta þessa stöðu og auka tækifæri fatlaðs fólks til náms. Augljóst er að mismunun hvað varðar tækifæri til náms leiðir til mismununar um tækifæri til starfa og fleiri veigamikilla mannréttinda sem varin eru í samningnum og hefur einnig áhrif á efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi.

Fatlaðar konur.

Samtökin telja nauðsynlegt að ríkið fjalli mun ítarlegar um stöðu fatlaðra kvenna almennt og á ýmsum sviðum samfélagsins og geri grein fyrir hvernig staðið er að því að safna upplýsingum og gögnum varðandii það og sundurgreina þær m.t.t. þess að nýta þær til að ákveða hvaða ráðstafanir gera þarf til að tryggja fötluðum stúlkum og konum öll þau mannréttindi sem samningurinn mælir fyrir um og verja þær fyrir margvíslegu ofbeldi og mismunun af ýmsu tagi. Bent skal á að ríkinu er skylt að gera þetta samkvæmt 31. gr. samningsins sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Í fimmtu skýrslu Íslands um efnahagsleg, félagsleg og menningrleg réttindi er fjallað ítarlega um kynbundið ofbeldi, og er það vel, en Landssamtökin Þroskahjálp saknar þess að sjá sérstaklega fjallað um fatlaðar konur og stúlkur, enda benda rannsóknir eindregið til þess að þær séu mun líklegri til þess að verða fyrir hvers kyns ofbeldi en ófatlaðar konur og stúlkur.

  Vinna og starf

Samtökin benda á að nauðsynlegt er að ríkið geri grein fyrir því hvað það hefur gert til að meta áhrif mikils atvinnuleysis vegna afleiðinga Covid-19 og áhrif aukinnar nýtingar gervigreindar við að leysa ýmis störf hafa haft, hafa nú og munu fyrirsjáanlega hafa á tækifæri fatlaðs fólks á vinnumarkaði, almennt og sérstaklega m.t.t. eðli fötlunar þess, s.s. þroskahömlunar. Þá þarf ríkið að gera grein fyrir því í skýrslunni hvaða ráðstafanir það hefur gert og ætlar að gera til að koma í veg fyrir að tækifærum fatlaðs fólks á ósveigajanlegum vinnumarkaði fækki enn og að það þurfi að þola meiri mismunun hvað það varðar en nú er.

 Að lokum ítreka Landssamtökin Þroskahjálp og Mannréttindaskrifstofa Íslands samráðsskylduna sem áréttuð er í samningi Sameinuð þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks, en þar segir í 4. grein sem ber yfirskriftina Almennar skuldbindingar.

Við þróun og innleiðingu löggjafar og stefnu við innleiðingu samnings þessa og við annað ákvörðunartökuferli varðandi málefni fatlaðs fólks, skulu aðildarríkin hafa náið samráð við fatlað fólk og tryggja virka þátttöku þess, þar á meðal fatlaðra barna, með milligöngu samtaka sem koma fram fyrir þess hönd.

Landssamtökin Þroskahjálp lýsa yfir miklum og einlægum vilja til samráðs og samstarfs öll þau mál er varða fatlað fólk og hafa verið hér til umfjöllunar.

 

Virðingarfyllst,

Árni Múli Jónasson, framkvæmdastjóri Landssamtakanna Þroskahjálp.

Margrét Steinarsdóttir, framkvæmdastjóri Mannréttindaskrifstofu Íslands.

Nálgast má skýrsluna sem umsögnin á við hér